Marrëdhëniet me SHBA, nga armik i betuar në partner strategjik

NGA ALBERT RAKIPI 

Në vitin 1919, “Vatra”, një shoqatë panshqiptare që funksiononte si një qeveri shqiptare në hije në Shtetet e Bashkuara, i bëri një kërkesë të paprecedentë Sekretarit të Shtetit, Robert Lansing: Shqipëria të njihej si një protektorat amerikan. Vetëm tre muaj më vonë, në Konferencën e Paqes në Paris, Presidenti Woodrow Wilson hodhi poshtë Traktatin e Fshehtë të Londrës, i cili do të fshinte në mënyrë efektive Shqipërinë nga harta si shtet i pavarur. Më pas, në vjeshtën e vitit 1946, Shqipëria u dha një ultimatum SHBA-ve për të tërhequr misionin e saj diplomatik, duke i detyruar anëtarët e tij të largoheshin nën mbrojtjen e anijeve luftarake amerikane. Për 50 vitet e ardhshme, regjimi komunist i etiketoi SHBA-të si armikun më të madh dhe më të rrezikshëm të Shqipërisë. Megjithatë, përmes gjithë kësaj periudhe, dy breza shqiptarësh ruajtën shpresën se një ditë “amerikanët (anglo-amerikanët) do të vinin për të çliruar vendin nga komunizmi”. Në vitin 1991, Shqipëria dhe Shtetet e Bashkuara rivendosën marrëdhëniet diplomatike dhe sot Shqipëria është ndoshta vendi më proamerikan në botë, si dhe i vetmi vend aspirant për anëtarësim në BE me mbështetje pothuajse unanime për këtë proces. Gjatë gjithë historisë moderne shqiptare, marrëdhëniet me SHBA-të kanë qenë ose ekskluzive dhe të privilegjuara, ose kanë munguar tërësisht. Për të kuptuar dhe shpjeguar marrëdhëniet bashkëkohore shqiptaro-amerikane, është e domosdoshme të dekonstruktohen mitet dhe të shpjegohen paradokset, si një domosdoshmëri për të nxitur demokratizimin e marrëdhënieve asimetrike midis një fuqie të madhe dhe një shteti të vogël, në mënyrë që këto marrëdhënie të mbrohen dhe zhvillohen në vitet që vijnë.

“MITET JANË GËNJESHTRA QË THONË TË VËRTETËN”

Më 5 qershor 2007, Presidenti George W. Bush u prit në Pragë nga dy mijë protestues që kundërshtonin planet amerikane për vendosjen e një sistemi mbrojtës me raketa në Evropë. Pesë ditë më vonë, disa dhjetëra mijëra njerëz u mblodhën për ta mirëpritur atë në sheshin kryesor të Tiranës, i stolisur si për një festë madhështore me portrete, flamuj shqiptarë dhe amerikanë, si dhe slogane për këtë rast. Për gjeneratat më të vjetra, kjo mund të rikthente kujtime të pritjeve të ngjashme gjatë kohës së komunizmit, kur udhëheqësit sovjetikë si Nikita Hrushovi apo Kryeministri kinez Zhou Enlai vizituan Shqipërinë përkatësisht në vitet 1959 dhe 1965. Kjo ngjashmëri, së bashku me historinë e Shqipërisë të marrëdhënieve asimetrike me fuqitë e mëdha, ka çuar disa studiues të kategorizojnë marrëdhëniet Shqipëri-SHBA si marrëdhënie “klient-patron”. Ashtu si shumë shtete të vogla, gjatë njëqind viteve të fundit, Shqipëria ka kërkuar aleanca të ndryshme, fillimisht me Bashkimin Sovjetik, pastaj me Kinën dhe përfundimisht me Shtetet e Bashkuara.

Megjithatë, një vëzhgim i kujdesshëm i marrëdhënieve ndërkombëtare të Shqipërisë nuk e mbështet domosdoshmërish këtë model, ndërsa dashuria e shqiptarëve për SHBA-të, në pamje të parë, duket irracionale. Duke hedhur një vështrim mbi njëqind vite marrëdhënie, kjo dashuri ka qenë padyshim e mbështetur në racionalitet – edhe kur po shndërrohej në mit. Siç sugjeron një mendje e ndritur e antikitetit grek, Afthonios, “Mitet janë gënjeshtra që thonë të vërtetën”. Por, ku qëndron racionaliteti dhe miti në dashurinë e shqiptarëve për Amerikën dhe cilat janë disa nga të vërtetat pas këtij miti? Pavarësisht asimetrisë, lidhjet e Shqipërisë, një shteti të vogël dhe SHBA-ve, fuqisë së parë botërore, gjithnjë kanë pasur të bënë me çështje themelore për shtetin dhe kombin shqiptar. Për shembull, në vitin 1919 Presidenti Wilson u bë hero kombëtar për shqiptarët kur ndërhyri për ta shpëtuar vendin nga ndarja. Marrëdhëniet me SHBA-të, në rastin e Shqipërisë, kanë përcaktuar marrëdhëniet e saj me Perëndimin.

Pas Luftës së Dytë Botërore, shoqëria shqiptare ishte e ndarë në dy grupe: Grupi properëndimor, të cilët ishin shumicë, kërkonin udhërrëfyes ekonomik dhe kulturor perëndimin dhe SHBA, ndërsa fraksionet prolindore u orientuan nga Bashkimi Sovjetik. Është e rëndësishme të theksohet se në atë kohë, kur vendi kishte më pak se një milion banorë, më shumë se një çerek milioni shqiptarë kishin emigruar në SHBA ose kishin familjarë atje dhe mbanin një lidhje të gjallë me komunitetin atje. Siç u përmend më herët, në historinë moderne shqiptare, marrëdhëniet me SHBA-të kanë qenë ose ekskluzive dhe të privilegjuara, ose tërësisht të munguara. Kur kanë ekzistuar, ato kanë qenë të rrënjosura thellë në parimet e lirisë dhe demokracisë. Prandaj, në vitin 1945, SHBA-të refuzuan të njohin zgjedhjet e manipuluara dhe regjimin komunist të Enver Hoxhës. Hakmarrja e regjimit komunist në Tiranë nuk vonoi: më pak se dymbëdhjetë muaj më vonë, qeveria e re komuniste e Shqipërisë detyroi SHBAtë të tërhiqnin misionin e tyre diplomatik. Në vitin 1991, rivendosja e marrëdhënieve u kushtëzua nga kërkesa amerikane për të pasur praninë dhe garancinë e opozitës, Partisë Demokratike. Që nga viti 1992, Shqipëria përqafoi reformat demokratike dhe forcoi lidhjet me Perëndimin. Në vitin 2008, Uashingtoni mbështeti fuqishëm anëtarësimin e Shqipërisë në NATO, arritja më e madhe e Shqipërisë moderne që nga rënia e komunizmit, duke e lidhur kështu fort të tashmen dhe të ardhmen e saj me Perëndimin dhe duke e bërë Shqipërinë aleatin më të besueshëm të SHBA-ve në Ballkan.

Në shenjë mirënjohjeje, të gjitha qeveritë shqiptare gjatë tridhjetë viteve të fundit kanë mbështetur politikën e jashtme të SHBA-ve dhe madje janë përfshirë aktivisht, për shembull në Afganistan dhe duke iu bashkuar koalicionit kundër ISIS-it të udhëhequr nga SHBA. Gjatë krizës së Kosovës në vitin 1999, SHBA-të udhëhoqën ndërhyrjen e NATO-s dhe mbështetën shpalljen e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008. Edhe në ndjesinë popullore, SHBA-të perceptohen nga shqiptarët si aleati strategjik më i rëndësishëm i vendit të tyre, një marrëdhënie që vlerësohet më shumë sesa ajo me fuqitë evropiane, përfshirë Bashkimin Evropian, me të cilin Tirana gjithashtu pretendon marrëdhënie strategjike. Sipas sondazheve vjetore të kryera nga Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare si SHBA-të, ashtu edhe BE-ja gëzojnë mbështetje të fortë publike në Shqipëri, me përqindje aprovimi përkatësisht 90% dhe 91%. Ato konsiderohen si partnerët strategjikë më të rëndësishëm në marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë.

“It’s (not) the economy, stupid!”

Për dekada me radhë, shqiptarët besuan se SHBA-të një ditë do t’i çlironin nga komunizmi. Kjo shpresë mbijetoi për 50 vjet, derisa më në fund u realizua në vitin 1991, kur Sekretari i Shtetit James Baker u prit me entuziazëm të madh në Tiranë. Që prej atëherë, Shqipëria ka ndërtuar një marrëdhënie solide me SHBA-të, një marrëdhënie që po kontribuon në transformimin demokratik të vendit. Megjithatë, një fushë kyçe mbetet e pazhvilluar: ekonomia. Pavarësisht marrëveshjeve të ndryshme ekonomike, tregtia mes dy vendeve mbetet minimale dhe investimet amerikane në Shqipëri vijojnë të jenë të pakta. Arsyet lidhen me klimën e pafavorshme për investime, dobësinë e shtetit ligjor dhe nivelet e larta të korrupsionit. Për më tepër, përmasat e vogla të tregut shqiptar e bëjnë vendin pak tërheqës për kompanitë amerikane dhe investime të tjera të huaja. Vendet perëndimore dominojnë investimet e huaja në Shqipëri. Këto përfshijnë Italinë, Zvicrën, Kanadanë, Holandën, Greqinë dhe Austrinë, ndërsa Hungaria është shfaqur si një aktor i ri në tri vitet e fundit. Brenda këtij grupi, pjesa më e madhe e investimeve vjen nga vendet anëtare të BE-së në sektorë strategjikë si bankat, energjia dhe ndërtimi, me Zvicrën që përfaqëson 16% dhe Kanadanë 12%. Turqia është gjithashtu një investitor i rëndësishëm i huaj, me 7.6%. Për më tepër, vendet e tjera të Ballkanit kanë lidhje shumë më të forta ekonomike me SHBA sesa Shqipëria. Në vitin 2023, investimet amerikane arritën një shifër modeste prej 32 milionë eurosh, vetëm katër milionë më shumë se investimet nga Kosova. Vende si Holanda, Zvicra, Austria, Kanadaja, Turqia dhe Greqia kanë një prani më të madhe. Gjatë 20 viteve të fundit, investimet amerikane në Shqipëri kanë qenë 232 milionë dollarë, ndërsa në Serbi për të njëjtën periudhë kanë qenë 4 miliardë dollarë. Nga ana tjetër, tregtia dhe investimet ekonomike nga BE janë dukshëm më të mëdha, duke konfirmuar se BE-ja është aleati strategjik i Shqipërisë në aspektin ekonomik. Vetëm në vitin 2022, vëllimi i tregtisë mes Shqipërisë dhe BE-së ishte 7.1 miliardë euro, ndërsa investimet arritën në 382 milionë euro. Që nga viti 2020, përmes Planit Evropian të Investimeve, BE-ja ka mobilizuar tashmë 1.4 miliardë euro investime, nga të cilat 470 milionë janë grante.

BACK TO THE FUTURE

Më shumë se 30 vjet pas rivendosjes së lidhjeve, marrëdhëniet Shqipëri–SHBA janë në tranzicion. Çfarë do të jetë e ardhmja e këtyre marrëdhënieve kur politika e jashtme po bëhet gjithnjë e më shumë transaksionale, duke ngritur shqetësime se një partneritet strategjik mund të shndërrohet në marrëdhënie “klient–patron”? Një shekull më parë, liderët shqiptarë lobonin në Uashington për pavarësinë dhe ekzistencën e Shqipërisë si shtet sovran. Në prill të vitit 1939, vetëm 48 orë përpara se Italia fashiste të pushtonte Shqipërinë, Mbreti Zog thirri me lot në sy ambasadorin amerikan për një audiencë të jashtëzakonshme, duke kërkuar ndihmë dhe duke i thënë: “Vetëm SHBA-të mund ta shpëtojnë Shqipërinë dhe pavarësinë e saj”. Kundrejt kësaj trashëgimie historike dhe në kontrast të fortë me mënyrën se si fuqi demokratike si Gjermania apo Norvegjia “blejnë” ndikim në Uashington – për interesat e tyre kombëtare, – udhëheqësit e sotëm shqiptarë, të kapur në një luftë ekstreme për pushtet, përpiqen të blejnë mbështetje në Uashington për të fituar avantazh ndaj kundërshtarëve politikë në vend. Si do të zhvillohet partneritet strategjik me SHBA? A do të vazhdojë Shqipëria të thotë “po” për çdo kërkesë të SHBA-ve, siç bëri kur pranoi MEK-un, një grup të mëparshëm terrorist dhe refugjatët afganë që iknin nga regjimi taleban? A do të vijojë Shqipëria të favorizojë SHBA-kur zgjodhi midis kësaj dhe Evropës siç bëri më 2003 kur zgjodhi aleancën me “Evropën e Re” përballë “Evropës së Vjetër”? Për më tepër, si do të ndikojë kjo në ambiciet evropiane të Shqipërisë, kur vetë SHBA-të mbështetin anëtarësimin e Shqipërisë në BE? Gatishmëria për të rënë dakord për çdo kërkesë rrezikon ta shndërrojë këtë marrëdhënie në një raport klientelist, duke e vështirësuar ruajtjen e një partneriteti strategjik. Përveçse “engjëlli mbrojtës” i pavarësisë dhe shtetit shqiptar, SHBA-të kanë ditur që nga zgjedhjet e manipuluara të vitit 1945 se vetëm një Shqipëri demokratike mund të jetë partnere me SHBA-të dhe Perëndimin. Për më tepër, vetëm një Shqipëri demokratike mund të anëtarësohet në BE. Rrëshqitja drejt autokracisë dhe dështimi për të ndërtuar një shtet funksional demokratik minojnë partneritetin strategjik. Marrëdhëniet ekonomike të Shqipërisë me SHBA shkëlqyen para 75 vjetësh, por sot ato janë të dobëta. Arsyet qëndrojnë në faktin se ekonomia e tregut në Shqipëri nuk funksionon siç duhet, pasi sundimi i ligjit është më shumë një fasadë se sa një realitet. Së fundi, me një kulturë të varësisë totale, Shqipëria sillet sikur të ishte një protektorat apo sikur sapo të ketë dalë nga një regjim kolonial.

Çdo grup apo individ:– studentë, sindikata, ish-të persekutuar, grupet LGBT, minoritete, gazetarë, organizata grash, veteranë, parti politike dhe liderët e tyre, kryebashkiaku, kryetari i gjykatës, kryetari i opozitës – madje edhe kryetari i parlamentit dhe presidenti – i dërgojnë letra ankimimi ose sqarimi komunitetit ndërkombëtar. Kjo nis me ambasadorin amerikan, i cili qëndron në qendër të vëmendjes mediatike sikur të ishte guvernatori i vendit. Një pikë potenciale kthese në marrëdhëniet SHBA–Shqipëri mund të vijë me administratën e re amerikane. Është e vështirë të besohet se Presidenti Trump do t’i kushtojë vëmendje Ballkanit Perëndimor, duke pasur parasysh shqetësimet më të ngutshme si agresioni rus ndaj Ukrainës dhe kriza në përkeqësim në Lindjen e Mesme. Megjithatë, nga pikëpamja gjeopolitike, Ballkani mbetet i rëndësishëm për shkak të politikave proxy të Rusisë në konfrontimin me SHBA-të dhe Perëndimin. Në këtë kontekst nuk përjashtohet që administrata ‘Trump’ të ndërmjetësojë një zgjidhje për konfliktin e ngrirë mes Serbisë dhe Kosovës, duke neutralizuar burimin kryesor të tensioneve në rajon dhe politikat proxy të Rusisë. Në vitin 2020, Trump u përfshi personalisht në një marrëveshje mes Serbisë dhe Kosovës, ndërsa në katër vitet e fundit, Uashingtoni dhe BE-ja kanë inkurajuar dialogun mes Beogradit dhe Prishtinës për çështje të targa të makinave dhe çështje të tjera periferike, me shpresën se një qasje “nga poshtë-lart” do t’i jepte fund konfliktit të ngrirë mes dy shteteve. Nuk përjashtohet që, me një qasje “nga lart-poshtë”, tipike për stilin e Trumpit, dy shtetet të ecin drejt njohjes së ndërsjellë si dy shtete të pavarura gjatë mandatit të tij të dytë. Priten gjithashtu ndryshime në marrëdhëniet ndërshtetërore, por edhe brenda shteteve. Në vitet e fundit është vërejtur një prirje në rritje drejt një qasjeje gati dominuese transaksionale në politikën e jashtme të SHBA-ve. Uashingtoni dhe Perëndimi në përgjithësi kanë mbyllur sytë përballë regjimeve gjithnjë e më autokratike në Ballkanin Perëndimor, përfshirë Shqipërinë. Edhe pse kjo prirje mund të forcohet, është i nevojshëm një reflektim dhe një rol më neutral i Uashingtonit në politikën e brendshme shqiptare për të mos u perceptuar si i njëanshëm. Pas Luftës së Ftohtë, Shqipëria arriti të krijonte një marrëdhënie të privilegjuar dhe ekskluzive me Shtetet e Bashkuara, kryesisht për shkak të rolit të saj të pakrahasueshëm në një rajon ballkanik të paqëndrueshëm. Fatkeqësisht, gjatë dhjetë viteve të fundit, ky rol është zbehur gradualisht. Prandaj, e ardhmja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Shtetet e Bashkuara do të varet nga aftësia e Shqipërisë për të rifituar rolin kyç, që dikur kishte në Ballkan, në një kohë kur Serbia pothuajse i ka restauruar marrëdhëniet e saj me SHBA-të dhe me Perëndimin në përgjithësi.

NË VEND TË KONKLUZIONEVE

Shqipëria është një vend kyç, së bashku me Serbinë, për stabilitetin dhe sigurinë e Ballkanit Perëndimor. E rrethuar nga vende anëtare të BE-së, rajoni ndikon drejtpërdrejt në mjedisin e sigurisë evropiane dhe euroatlantike. Që nga përfundimi i Luftës së Ftohtë, ndërhyrja e SHBA-ve ka qenë thelbësore në përfundimin e konflikteve të dhunshme në Ballkan. Tani, tri dekada më pas, vetëm angazhimi i vazhdueshëm i SHBA-ve dhe BE-së mund të zgjidhë konfliktin e ngrirë mes shqiptarëve dhe serbëve përmes njohjes reciproke të Kosovës dhe Serbisë si shtete sovrane. Rrëshqitja demokratike, prirjet autoritare dhe kultura totalitare mes liderëve aktualë politikë të Shqipërisë mund ta çojnë vendin drejt një sistemi njëpartiak, duke dëmtuar marrëdhëniet me SHBA-të. Duke pasur parasysh marrëdhënien e veçantë që Shqipëria ka me SHBA-të dhe BE-në, të dyja palët janë në pozicionin më të mirë për të parandaluar ngritjen e një “stabilokracie” dhe rrëshqitjen drejt sundimit të një partie të vetme. Qasjet dhe interesat transaksionale afatshkurtra mund të forcojnë stabilokracitë në Ballkanin Perëndimor dhe nuk do të nxisin qeverisje demokratike, të përgjegjshme dhe të pakorruptuar. Brezi i ri i liderëve politikë shqiptarë, ata që do të pasojnë ata që kanë dominuar skenën politike për tri dekada, qoftë në pushtet apo në opozitë — duhet të shkëputen nga varësia ndaj komunitetit ndërkombëtar. Ata duhet të ofrojnë ide të reja për të ruajtur mbështetjen e SHBA-ve dhe BE-së, duke i dhënë fund praktikës së blerjes së ndikimit për përfitime personale politike në Uashington apo Bruksel. Në nivel diplomatik, të dërguarit e SHBA-ve dhe  BE-së mund të ndihmojnë në forcimin e demokracisë shqiptare duke mos vepruar si, ose duke mos u perceptuar si sundimtarë të jashtëm të vendit.

* Albert Rakipi aktualisht është kryetari i Institutit Shqiptar për Studime Ndërkombëtare. Ai është përfaqësues i AIIS në Kolegjin Evropian për Siguri dhe Mbrojtje (ESDC), Albert Rakipi ka luajtur një rol kyç në ardhjen të Kolegjit të Evropës në Tiranë gjatë viteve 2022–2024, përmes një propozimi të veçantë fillestar dhe një avokim të përkushtuar.