Meditim nga Nani, për hapësirë-kohën

NGA ARDIAN TRAGAJ 

Kur meditoj për të tërën (universin), ndjej sikur përpiqem të lexoj një ngjarje në një libër me faqe të pashkruara — duke nisur imagjinatën e leximit mbrapsht, nga fundi, germë pas germe — dhe njëkohësisht të kuptoj e të shkruaj vetë ngjarjen e ndodhur, duke nisur nga rreshti i fundit i faqes së fundit, që mbyllet te rreshti i parë i faqes së parë. Dhe kjo ngjarje e lexuar në librin me faqe të pashkruara të jetë e vërteta e krijimit të universit: nga Big Bang-u! Grimcat e para të materies jetëgjatë të çdo lloji ishin protonet dhe neutronet, të cilat së bashku përbëjnë bërthamën atomike. Këto erdhën në ekzistencë rreth një të dhjetëmijtën e sekondës pas Big Bang-ut, afërsisht 13.8 miliardë vjet më parë. Përpara kësaj pike, në të vërtetë, nuk kishte asnjë material në ndonjë kuptim të njohur të fjalës — thonë shkencëtarët e agjencive hapësinore. Mendoj se universi është fakt, ndërsa koha është e pasaktë, sepse premisa mbi të cilën bazohet është gabim.

Hapësirakohë është unifikuar nga shkencëtarët, ndoshta me të drejtë, por gabimi qëndron në ndarjen e kohës në të shkuar, të tashme dhe të ardhme. Koha e tashme merret si premisë për t’u kthyer pas në kohë dhe për të nxjerrë moshën e universit (kur ndodhi Big Bang-u). Por unë mendoj se koha e tashmë është e pakapshme, pasi nuk është statike. Nëse e ndajmë kohën në njësi numerike, kuptojmë që e tashmja i përket njëkohësisht si të shkuarës, ashtu edhe të ardhmes. Për shembull: 1 – koha e kaluar, 2 – koha e tashme, 3 – koha e ardhme. Po të marrim kohën e tashme, qoftë edhe vetëm sa për ta menduar apo për ta matur, ajo tashmë ka kaluar. Nëse kthejmë sekondat në milisekonda, nanosekonda e kështu me radhë, kuptojmë se “e tashmja” është e pakapshme. Gjatë matjes, ne konsumojmë kohën e ardhshme, sepse koha udhëton bashkë me hapësirën dhe hapësira zgjerohet bashkë me universin. Pra, nëse nuk mund ta matim të tashmen tani, si mund ta matim “tashmen” e së shkuarës — çastin kur ndodhi Big Bangu? Çdo çast në histori ka pasur një të tashme të paarritshme.

Nëse matim “kohën e tashme”, ajo është në të vërtetë kohë e kaluar, e matur në të ardhmen. Nëse e tashmja është e paarritshme tani, atëherë e tashmja e Big Bang-ut është gjithashtu e paarritshme. Pa kapur të dyja skajet e matjes, vetë matja bëhet nul. Në algjebrën e zakonshme, a + b = c lejon përfundimin edhe nëse një term është i panjohur. Por në kozmologji, ne në fakt nuk kemi c. Në vend të tij kemi vetëm gjurmë të pjesshme — mikrovalët kozmike të sfondit, strukturën në shkallë të gjerë, shenjat e rrezatimit — dhe një të tashme gjithnjë të pakapshme. Ekuacioni, pra, nuk është a + b = c, por a + b = ?: një paradoks pa mbyllje. Shkronjat dhe numrat ndryshojnë rrënjësisht në mënyrën se si përcjellin mendimin. Shkronjat janë parësore: ato shërbejnë si gjurmët e para dhe më elastike të të menduarit njerëzor. Edhe kur një fjalë është shkruar gabim ose një shkronjë është lënë jashtë, konteksti shpesh i lejon lexuesit të rindërtojë kuptimin.

Paplotësia nuk e fshin praninë e mendimit; thjesht ndryshon formën e tij. Numrat, në të kundërt, janë dytësorë. Ata funksionojnë si plotësues të mendimit dhe jo si themeli i tij. Saktësia e tyre nuk lë hapësirë për interpretim: lënia jashtë e “1” në 10 e zvogëlon simbolin në 0, duke shembur kuptimin e synuar. Prandaj, numrat imponojnë një kërkesë të pamëshirshme për saktësi, ndërsa shkronjat ruajnë mendimin edhe përballë papërsosmërisë. Kjo hierarki privilegjon meditimin mbi shkronjat dhe gjurmët, në vend të numrave. Shkronjat i bëjnë jehonë logjikës së vetë mendimit — krijues, interpretues dhe elastik — ndërsa numrat imponojnë mbylljen (në mungesë të c) dhe rrezikojnë shtrembërim katastrofik kur saktësia lëkundet. Për mua, kjo e bën teorinë e Big Bang-ut të ngjajë më shumë me një dogmë paradoksale sesa me një ekuacion të zgjidhur. Po të marrim një busull dhe t’i heqim asaj krahun matës, duke lënë vetëm boshtin vertikal, dhe ta rrotullojmë për të bërë një rreth, ajo do të konsumojë të njëjtën kohë si për të rrethuar një filxhan çaji, ashtu edhe për të rrethuar të gjithë universin!

Eksperiment: Mora një fletë të bardhë dhe e vendosa mbi tavolinë. Mora lapsin në dorë dhe bëra një vijë mbi të. Për të bërë edhe një vijë të dytë, përsërita të njëjtin veprim, por këtë herë lapsi përshkroi të njëjtën rrugë pa e prekur letrën. Në fund të eksperimentit, në letër kishte vetëm një vijë — ndonëse dora ime, me lapsin, kishte përshkruar letrën dy herë. Ky eksperiment të shtyn të mendosh: përpiqemi të matim vetëm gjurmët. Unë ngre një dyshim: nëse e tashmja është e pakapshme, atëherë vetë kjo pakapshmëri është koha. Duket se lapsi që përshkruan letrën pa lënë gjurmë është vetë koha e pakapshme. Si në rastin kur lapsi lë një vijë (gjurmë) në letër, ashtu edhe në rastin kur nuk lë, koha është e njëjtë. Duket se koha është ndryshe nga ajo që ne perceptojmë, për faktin se perceptimin mbi kohën e fillojmë duke u bazuar në gjurmën që lë “lapsi”. Brenda këtij konteksti, logjika të çon të mendosh se: dora me laps që përshkon letrën pa lënë gjurmë është e tashmja e pakapshme. Dhe kjo e pakapshme e kohës së tashme i ngjan një universi paralel. Brenda kësaj logjike, përqendrimi duhet të jetë te kapja e këtij “universi paralel” — pra, e pakapshmja e kohës së tashme — në mënyrë që të mund të kapim të pakapshmen e të gjitha kohërave! Nëse mendimet e mendimtarëve nuk do të linin gjurmë (nuk do të ishin shkruar në letër), ne sigurisht që nuk do ta njihnim këtë fakt, edhe pse mendimi do të kishte qenë i pranishëm. Pra, edhe njeriu (mendimi), ashtu si universi, ngjan: të dy lënë gjurmë.

Mendimi i universit lë gjurmë si dora që shkruan mbi letër, dhe mendimi i njeriut është si mendimi që hidhet në letër. Moslënia e gjurmës nga universi është rasti kur dora përshkon letrën pa e prekur. Moslënia e gjurmës nga njeriu është kur mendimet nuk janë shkruar. Të dyja rastet kanë ngjashmëri: mendimi duket se është primar — një univers paralel. Ajo që shtyn për të medituar sërish është kjo: a gaboi mendimi që la gjurmë? Dhe vetë gjurma, si pjellë e mendimit, a gjeneron mendim? Apo ndodh e kundërta — mendimi gjeneron gjurmë në vazhdimësi, dhe gjurma gjeneron mendim? Si në rastin kur mendimi lë gjurmë, ashtu edhe në rastin kur gjurma gjeneron mendim, duket se mendimi është parësor. Edhe kur nuk lë gjurmë — si në rastin e dorës që përshkon letrën pa lënë shenjë, apo si në rastin e mendimtarëve që nuk i shkruajtën mendimet — mendimi mbetet parësor. Nëse mendimi është primar, atëherë njerëzit janë specie e privilegjuar: për të menduar, për të zbuluar inteligjencë (mendim) më të avancuar, për të menduar në mënyrë të pavarur dhe për t’iu afruar së vërtetës sa më pranë — ashtu si dora që përshkroi letrën pa lënë gjurmë. Dhe rruga drejt saj është Inteligjenca Artificiale, e cila, çuditërisht, është ndërtuar nga gjurma që mbeti në letër. Por unë, Nani, meditoj mbi vakumin, i cili i ngjan një mitre hermafrodit — të tashmes së paarritshme — lapsit që kalon mbi letër pa lënë vijë. Vakumi e ashtuquajtura hapësirë “boshe” e universit nuk është një boshllëk inerte, por një fushë me stabilitet të jashtëzakonshëm.

Stabiliteti i saj siguron një barazim universal — një sfond uniform kundër të cilit ndodh çdo lëvizje. Megjithatë, kjo barazim themelor nuk jep uniformitet në rezultate. Përkundrazi, ajo shërben si një kusht për atë që mund të quhet kaos i qëndrueshëm: dinamikat e diferencuara që shfaqen kur materia, e formuar në masa me madhësi dhe dendësi të ndryshme, bashkëveprojnë brenda asaj fushe konstante. Në këtë pikëpamje, neutraliteti i pandryshueshëm i vakumit shkakton pabarazi, pasi pabarazitë në masë reagojnë ndryshe ndaj të njëjtave kushte hapësinore. Vazhdimësia e kozmosit bazohet kështu në mënyrë paradoksale në uniformitet — një substrat gjenerik, i pandryshueshëm që megjithatë gjeneron dhe mbështet strukturat e larmishme dhe të pabarabarta të universit, duke i shembur në vrima të zeza pabarazitë e krijuara. Ndoshta i ngjan qytetërimit tonë aktual, që ka barazinë në themel të tij, por rendi që ruan këtë të drejtë natyrore ka krijuar pabarazi ekstreme. Dhe, meqenëse qytetërimi ynë nuk e ka forcën gjenerike të universit (vakumin), ai duhet të balancojë masat që krijojnë kaos, përpara se të rrezikojë të kolapsojë në “vrima të zeza” të pabarazisë.

/Gazeta Panorama