Omeri i Ri dhe heteroseksualiteti tradicional

Ndoqa këto ditë, në vazhdën e diskutimeve publike për projekt-ligjin mbi “Barazinë gjinore”, debatin e shkurtër rreth identitetit gjinor të burrneshave. Xheni Karaj, aktiviste dhe përkrahëse e projekt-ligjit, përmes një statusi në Facebook pohon se rasti i burrneshës është shembulli i gruas biologjike që merrte identitetin shoqëror dhe gjinor të burrit. Kaon Serjani, një nga ca zëra polemikë që kundërshtojnë projekt-ligjin (dhe shumëçka tjetër që del jashtë hinkës së mendimit të tij), përmes një statusi po në Facebook, më pas botuar on-line në Gazeta Tema, parashtron tetë arsye pse burrnesha nuk është arketipi i transgjinorit. Karaj, ndërkaq, nuk ka përmendur kund transgjinor, por vetëm rol social dhe identitet gjinor (që nuk është e njëjta gjë me identitetin transgjinor). Teksa rasti e solli që këtë behar të rilexoj ngadalë vëllimin Tregime të moçme shqiptare përshtatur për fëmijë nga Mitrush Kuteli, po ndalem tek dy fragmente të një kënge të përfshirë në këtë vëllim.

Siç dihet, dhe sikundër e thotë edhe autori, Mitrush Kuteli, në parathënien e tij, burimi i tregimeve janë këngët e njohura si Eposi i Kreshnikëve dhe këngë e përralla të tjera të traditës shqipe, të cilat i hasim kudo ku flitet e këndohet shqip. Duke synuar të kuptoja mekanizmin autorial të Kutelit si përshtatës i këngëve epike në përralla, në disa raste iu riktheva tekstit të këngëve botuar nga at Bernardin Palaj e at Donat Kurti më 1937. Këtë bëra dhe me këngën “Omeri i Ri”. Për këdo dëshiron ta lexojë të plotë, e gjen këtu.

Më parë, një përmbledhje e këngës: Bajlozi i zi mbërriti në brigjet e vendit dhe ftoi në duel një plak të moçëm, i cili kishte pasur famë të madhe për trim sypatrembur, kishte çuar në varr shumë armiq e u kishte mbijetuar të gjithëve. Plaku, ndërkaq, pikëllohet kur merr letrën e bajlozit. Vetë nuk ka fuqi të luftojë më. Bajlozi e kërcënon se, po nuk doli në duel, ka për t’i djegur kullën, ka për t’i grabitur gjë e pasuri, ka për t’i prerë kokën, të cilën ka për t’ua hedhur qenve, dhe ka për t’i marrë robinjë vajzën e vetme (motër e shtatë vëllezërve që janë vrarë nëpër beteja kundër armikut). E bija e sheh tek qan dhe e pyet për arsyen. Plaku i tregon. Atëherë e bija e këshillon të takohet me prijësit e vendit, me tridhjetë agët (fisnikët) e Jutbinës e t’u kërkojë përkrahje. Plaku shkon, por ndihmë nuk gjen, ndonëse ofron edhe të holla. Atëherë e bija niset të luftojë kundër bajlozit, megjithëse i ati nuk dëshiron. Interesante se, teksa vajza niset për luftë, i ati, luftëtari plak e gjëmëmadh, nuk i jep ndonjë këshillë specifike të taktikës së dyluftimit, por vetëm e porosit të mos shkojë në kullën e burrit me të cilin ishte fejuar, nga ku i binte udha për tek banesa e bajlozit. Vajza bën pikërisht të kundërtën: shkon tek kulla e të fejuarit, kalon natën atje, dhe të nesërmen niset për dyluftim. Aliu, i fejuari, mahnitet pas vajzës, e cila paraqitet me flokë e tesha burri dhe thotë se e quajnë Omer. Ndaj dhe i kërkon Omerit të bëhen probatinë (vëllamë). Omeri nuk pranon. Shkon tek bajlozi, fiton dyluftimin, lidh trupin e vdekur të bajlozit në shalë të kalit dhe e çon tek dera e kullës së Aliut. Të dy bashkë e hedhin në përrua, dhe futen në kullë e festojnë deri në agim. Sërish Aliu i kërkon Omerit të bëhen probatinë. Omeri betohet se pas një jave, ditën e dasmës së Aliut, ka për të qenë krushk i parë në dasmë, e aty kanë për t’u bërë probatinë. Aliu pranon. Kështu, pas një jave, teksa nusja kishte hyrë në kullë, e shoqëruar nga njëqind krushq, Aliu pret Omerin. Sigurisht, Omer nuk vjen, e Aliu ndërpret dasmën në shenjë zije, pasi mendon se Omeri ka vdekur. Atë çast ndërhyn nusja, e cila i dëften Aliut se Omeri ishte vetë ajo. Aliu kthehet nga dasmorët dhe i njofton se probatini i ka mbërritur, e kështu festa vazhdon.

Dëshiroj të ndalem këtu tek skenat e dy netëve kur Omeri shkon në derë të Aliut dhe kalon natën si mik, si burrë, me të. Natën e parë Aliu sheh delikatesën fizike të Omerit: lëkura e bardhë, e hollë, aq sa në fyt i duket kafja kur e gëlltit. Aliu pështjellohet, burrë kaq i pashëm s’i ka ardhur kurrë në kullë! Menjëherë shkon e ia tregon vëzhgimet e veta së ëmës:

“- Betë në zotin, mori nanë,

Mysafiri, qi na ka ardhë,

Paj për seri ma ka lkurën e bardhë.

Kah e pin kafen n’fyt ja kam pa,

Shoqi i tij kurr ndër ne s’ka ra.”

(Visaret e Kombit, vol. II. bot. Bernardin Palaj e Donat Kurti, Tiranë 1937, vargjet 99-103.)

Nëna e këshillon ta provojë mikun në tri aftësi burrërore: t’i bjerë fyellit, t’i bjerë lahutës e të këndojë, dhe të luajnë bashkë me strugë e unaza. Omeri shquhet në muzikë e interpretim, kurse në lojë e mund Aliun tri herë. Aliu sërish shkon e i tregon së ëmës çfarë ngjau, e i thotë se këtë djalë të veçantë kërkon ta bëjë probatin. Për t’u siguruar se është djalë, e jo vajzë, nëna i sugjeron të flenë në një odë bashkë, e aty të shohë a do të mundet miku ta bëjë gjumin e qetë:

“Hajtni n’odë t’dy për me shtrue,

Po n’kjoftë femën, ka m’u diftue,

Gjumë në sy nuk ka me i shkue.”

(Po aty, vargjet 130-133.)

Omeri shtrihet e fle pa u shqetësuar. Aliu s’vë gjumë në sy (vallë, cili është femën?). Në agshol shkon sërish tek e ëma, dhe i tregon se miku fjeti krejt i qetë. Nëna, sërish, i sugjeron një tjetër sprovë, të cilën Omeri e kalon sërish me sukses. Aliu ngulmon të bëhet probatin me Omerin, por ky / kjo nuk pranon. E njëjta skenë gostie, por pa sprova burrërore, përsëritet kur Omeri kthehet për në shtëpinë e vet, e njëjta ftesë probatinie përsëritet prej Aliut, njësoj refuzon Omeri, por premton, siç thamë, se ditën e dasmës së Aliut ka për të qenë atje krushk i parë.

Mes gjithë interpretimeve që mund të kenë dy fragmentet e takimit të Aliut me Omerin, vlen të përmendim aspektin shpesh të lënë në heshtje: homoseksualitetin ose / dhe biseksualitetin e Aliut. Qartazi, Aliu ka lidhur fjalën për t’u martuar me bijën e plakut. Qartazi, Aliu për shoqërinë është heteroseksual. Mirëpo, në fshehtësinë e kullës, përpara së ëmës, nuk ngurron ta fshehë se është mahnitur pas një burri me tipare femërore. Sepse, për Aliun, Omeri që ka përpara është burrë, siç e pohon jo vetëm Omeri vetë, por edhe aftësitë e tij burrërore, të cilat arrijnë kulmin me vrasjen e bajlozit. Madje, ishte më burrë se gjithë agët e Jutbinës që s’i dolën krah plakut të pamundur! E teksa Omeri-grua, shtrirë natën për të fjetur në të njëjtën odë me Aliun-burrë, fle pa asnjë shqetësim (shumë interpretime nxënë këtu: që nga besa, deri tek ndjenja e detyrës), Aliu nuk vë gjumë në sy nga ideja se po fle në një dhomë me burrin pas të cilit është lidhur në mënyrë emotive dhe, krejt natyrshëm, kundrejt të cilit ka edhe tërheqje seksuale. E vetmja mënyrë për ta mbajtur Omerin sa më pranë vetes dhe në mënyrë të justifikuar për shoqërinë është ta bëjë vëllam. Kësisoj, do të ketë mundësinë ta takojë e ta përqafojë kurdo i lind dëshira, do të mundet ta kundrojë e ta ëndërrojë sa e si t’i teket. Aliu s’e di identitetin e Omerit. Për të Omeri është burrë, madje më trim dhe më i zoti se vetë Aliu. Nëse Aliu është homoseksual apo biseksual, kjo nuk ka rëndësi. E rëndësishme është se ndjenjat dhe veprimet e Aliut dëftejnë se nuk është vetëm heteroseksual.

Tërheqja e Aliut për Omerin arrin edhe një kulm tjetër ditën e dasmës. Teksa nuk e sheh Omerin mes miqve, Aliu ndalon festën dhe hesht muzikën. Është gati ta kthejë martesën e vet në ditë morti. Sepse, ndonëse sapo i ka hyrë në shtëpi nusja e premtuar, të cilën s’e ka parë kurrë më parë, malli e djeg për Omerin, jeta i merr kuptim me djaloshin e pashëm e trimëror pranë, më shumë se me nusen që, për ironi, është vetë Omeri, pas të cilit ishte magjepsur.

Vajza e plakut, këtu e vetëidentifikuar si Omeri i Ri, jo vetëm vishet, duket e sillet si burrë, por as njihet se nuk është burrë. E tradhtojnë vetëm ca tipare të jashtme, siç është lëkura e bardhë e delikate. Të paktën, për një periudhë kohe, aq sa e lyp nevoja, vajza-Omer bëhet transgjinor dhe identifikohet ashtu. Atëherë kur realiteti rreth Omerit ndryshon, vajza kthehet sërish në identitetin e vet fillestar, bëhet grua, ashtu siç ka lindur. Shmangia nga norma e heteroseksualitetit nuk haset vetëm tek kjo këngë e Eposit. Tek një tjetër këngë, tek “Martesa e Halilit”, Halili vishet si grua, dhe të gjitha gratë që ndodhen rreth e qark tij (treqind vasha, dhe fort të bukura, madje!) ndjehen të shëmtuara para tipareve të përkryera të Halilit. (A mos është Halili i Eposit drag-queen i parë në shqiptari? Nuk e di, le ta analizojmë në tjetër rast.)

Mes debateve të kësikohshme rreth gjinisë, seksit dhe identifikimit gjinor, pala që ngul këmbë në heteroseksualitetin e shqiptarëve (thua se është e domosdoshme të saktësohet etnia e heteroseksualëve), shpesh merr shahit edhe traditën. Ndër të tjera, projekt-ligji që përmendëm kundërshtohet me argumentin se diçka e tillë nuk ekziston në traditën vendase. Epo, ndoshta kundërthënësit duhet ta studiojnë më mirë traditën dhe vendin. Se cilat kanë qenë prirjet seksuale të secilit paraardhës, nuk e dimë. Mirëpo, grimca të identitetit jo-binar i hasim kudo në këngë e përralla. Paraardhësit qenë mjaft të kujdesshëm t’i përshkruanin e të mos i fshinin nga të qenët, aq sa e pranonte koha dhe vendi. Sot, në kohëra të tjera, le të tregohemi së paku aq të drejtë e të mençur sa ata. Nëse jemi më mendjehapur se ata, e ardhmja e afërt ka për ta treguar.

Dhe, siç mbyllet çdo këngë e Eposit të Kreshnikëve: Kshtu m’kanë thanë, se atje nuk jam kanë.