Dilema mbi Kodin e ri Penal (3)

NGA FLORJAN KALAJA 

Në këtë shkrim kam zgjedhur të trajtoj një ndër rregullimet rishtare të draftit të Kodit të ri Penal. Bëhet fjalë për një rregull që prezantohet për herë të parë në historinë 113-vjeçare të shtetit shqiptar, konkretisht për fjalinë e dytë të pikës 1 të nenit 4 të draftit. Titulli i kësaj dispozite është “Interpretimi i ligjit penal” dhe fjalia e parë e pikës 1 parashikon rregullin e përbotshëm të së drejtës penale se ligji penal nuk mund të interpretohet me analogji. Fjalia e dytë, konkretisht objekti i shkrimit të tretë të rubrikës “Dilema mbi Kodin e ri Penal”, formulohet: “Nëse norma penale është e paqartë, ajo interpretohet në kuptimin më të favorshëm për të pandehurin”. Më tej pika 2 e kësaj dispozite parashikon se: “2. Gjykata interpreton ligjin duke i dhënë kuptim normës penale dhe përmbajtjes së saj brenda qëllimeve dhe parimeve të Kodit Penal”.

Më duhet të ndaj me publikun se kam që prej vitit 2008 që e studioj të drejtën dhe se nuk kam reshtur kurrë së qeni student i saj, edhe pas diplomimit, edhe pas përfundimit të Shkollës së Magjistraturës dhe gjithashtu edhe në 15 vitet e ushtrimit të detyrës së gjyqtarit. Por një rregull të tillë nuk e kam hasur kurrkund në ligjet penale europiane me të cilat ndaj konsultimet krahasuese rregullisht. Këtë mënyrë, konceptimi të interpretimit të ligjit penal në favor të të pandehurit e kam dëgjuar vetëm në debate me studentë apo edhe kolegë praktikantë të së drejtës të keqkuptuar, të cilët megjithatë i kam mirëkuptuar se konfuzojnë mënyrën se si duhet të interpretohet prova apo çështja e faktit në procesin penal kundrejt të pandehurit me mënyrën se si duhet të interpretohet ligji penal në këto çështje. Por kurrsesi nuk mund të rrokja se një keqkuptim i tillë një ditë do të shndërrohej në normë në Kodin Penal.

Si masë paraprake, për të sqaruar moskuptimin dhe mosrrokjen e këtij rregulli rishtar, iu drejtova për ndihmë dhe iluminim relacionit shoqërues të draftit. Nuk u zhgënjeva. Asgjë në të nuk tregon se ç’është kjo normë e prezantuar për herë të parë në historinë e shtetit shqiptar. Më tej iu drejtova kodeve penale europiane për të gjetur simotrat e rregullit shqiptar në to. Konstatova se një rregull i tillë nuk ekzistonte në Kodin Penal të vitit 1928, 1952, 1977 dhe nuk është as në Kodin Penal të vitit 1995 dhe as në Kodin Penal Ushtarak. Pas konsultimit me Europën, konstatova se një rregull i tillë nuk ka të dytë në Kodin Penal të Republikës së Italisë (1930); në Kodin Penal të Republikës Çeke 2009; në Kodin Penal të Republikës Federale Gjermane (1998); në Kodin Penal të Mbretërisë së Spanjës (1995); në Kodin Penal të Republikës së Francës (1992); në Kodin Penal të Mbretërisë së Holandës (2012); në Kodin Penal të Mbretërisë së Belgjikës (1867 dhe në atë të 2014 të sapoprezantuar); në Kodin Penal të Republikës së Kroacisë (1997); në Kodin Penal të Republikës së Hungarisë (2012); në Kodin Penal të Republikës së Polonisë (1997); në Kodin Penal të Mbretërisë së Suedisë (1962); në Kodin Penal të Republikës së Serbisë (2005); në Kodin Penal të Republikës së Greqisë (1950); në Kodin Penal të Republikës së Sllovakisë (2005); në Kodin Penal të Republikës së Maqedonisë së Veriut (1996); në Kodin Penal të Republikës së Malit të Zi (2008); në Kodin Penal të Republikës së Sllovenisë (1994); në Kodin Penal të Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës (2003); në Kodin Penal të Republikës Federale të Austrisë (1974); në Kodin Penal të Republikës së Turqisë (2004); në Kodin Penal të Republikës së Estonisë (2001); në Kodin Penal të Republikës së Lituanisë (2000); në Kodin Penal të Republikës së Letonisë (1998); në Kodin Penal të Republikës së Rumanisë (2009); në Kodin Penal të Republikës së Bullgarisë (1968); në Kodin Penal të Konfederatës së Zvicrës (1937); në Kodin Penal të Mbretërisë së Danimarkës (2024); në Kodin Penal të Republikës së Finlandës (1889); në Kodin Penal të Republikës së Portugalisë (2007); në Kodin Penal të Mbretërisë së Norvegjisë (2005); në Kodin Penal i Republikës së Armenisë (2022); në Kodin Penal të Republikës së Gjeorgjisë (1999). Nga hulumtimi krahasues kam gjetur vetëm një gjurmë të një logjike të përafërt me rregullin e prezantuar në fjalinë e dytë të pikës 1 të nenit 4 të draftit, konkretisht në fjalinë e dytë të pikës 3 të nenit 2 të Kodit Penal të Republikës së Kosovës (2019), sipas së cilit parashikohet se: “Në rast paqartësie, përkufizimi i veprës penale interpretohet në favor të personit ndaj të cilit zhvillohet procedura penale”.

Për publikun e gjerë më duhet të sqaroj se parimi universal kushtetues i prezumimit të pafajësisë në procesin penal ka nxjerrë një derivat të tij, konkretisht rregullin-parim të përbotshëm se çdo dyshim i akuzës duhet të kapitalizohet në favor të pozitës procedurale të të pandehurit (in dubio pro reo), rregull i cili sanksionohet në nenin 4 të Kodit të Procedurës Penale. Sikurse mund të kuptohet, ky rregull nuk presupozon kapitalizim në favor të të pandehurit të çdo interpretimi të mundshëm të ligjit penal, kur ekzistojnë objektivisht apo subjektivisht mënyra të ndryshme të interpretimit eventual të ligjit. Përkundrazi, rregulli universal i prezumimit të pafajësisë, me të gjitha derivatet e tij ligjore, lidhet ngushtësisht me aftësinë e shtetit si akuzues për të provuar akuzat që i kundrejton një personi në procesin penal. Kjo do të thotë se, nëse shteti akuzues nuk është në gjendje të rrëzojë me prova çdo dyshim të arsyeshëm mbi fajësinë e të akuzuarit, atëherë atij gjykata duhet t’i konfirmojë pafajësinë gjyqësisht, konkretisht prezumimin e sanksionuar në nenin 30 të Kushtetutës.

Ajo çfarë propozohet të bëhet në të ardhmen, përmes fjalisë së dytë të pikës 1 të nenit 4 të draftit të Kodit të ri Penal, është që, sa herë të mund të ekzistojnë dyshime mbi interpretime të ndryshme të ligjit penal, gjykata të jetë e urdhëruar të përzgjedhë si të detyrueshëm për zbatim interpretimin më të favorshëm për të pandehurin. Ky rregull i vendosur shkujdesshëm dhe me origjinalitetin e “shpikjes së rrotës” në vitin 2025 shkon edhe përtej shembullit kosovar, i cili interpretimin e ligjit penal në favor të të pandehurit e pranon vetëm në rastin e përkufizimit të veprës penale dhe në asnjë rast tjetër të tërësisë së normave në legjislacionin penal. Ndërkohë, Shqipëria përmes këtij projekti synon të bëhet shteti i parë europian që parimin “in dubio pro reo” vendos ta kalojë nga faktet dhe provat e akuzës te legjislacioni penal, duke përfshirë këtu të gjitha normat ligjore që parashikojnë vepra penale, dënimet penale apo, sikurse pika 4 e nenit 9 të draftit parashikon, edhe për institute të tjera penale, materiale apo procedurale, përmbajtja dhe natyra e të cilave referojnë drejtpërdrejt në dënimin penal apo lidhen me fillimin e ndjekjes penale, ekzekutimin e dënimit penal, alternativat e dënimit me burgim, si dhe llojin e gjykimit kur kjo ndikon në masën e dënimit penal.

Fillimisht më duhet të sjell në vëmendje se ky rregull rishtar dhe origjinal i prezantuar publikisht në vitin 2025 nuk ka asgjë të përbashkët me standardet europiane, tashmë të gjithëpranuara nga Këshilli i Europës. Jurisprudenca tradicionale e GJEDNJ (Gjykata e Strasburgut) ka artikuluar se premtimi kushtetues dhe konventor i parimit të mosdënimit pa ligj duhet të kuptohet si garanci e kujtdo ndaj ushtrimit të ndjekjes penale dhe ndaj dënimit penal në mënyrë arbitrare, duke ndaluar zbatimit e ligjit penal me analogji, gjë që dëmton në thelb pozitën ligjore të të proceduarit penalisht, duke evidentuar sakaq se ligji duhet të jetë i aksesueshëm dhe i parashikueshëm për individin dhe se këto dy cilësi kushtetuese e konventore bëjnë ligjin të qartë dhe të sigurt. Megjithatë, GJEDNJ ka njohur vazhdimisht kontributin e domosdoshëm dhe të nevojshëm të praktikës gjyqësore në interpretimin e ligjit penal, pasi gjithnjë do të ketë nevojë për sqarimin e çështjeve të dyshimta, të interpretueshme dhe të adaptueshme në rrethana sociale që ndryshojnë vazhdimisht (“Cantoni v. France”; “Cowme and Others v. Belgium”; “Achour v. France”; “Sud Fondi S.r.l. and Others v. Italy”; “Ashlarba v. Georgia”). Kjo do të thotë se zbatimi i ligjit penal nuk mundet të interpretohet në mënyrë të tillë që të përjashtojë praktikën gjyqësore apo vetë jurisprudencën nga zhvillimi i tij, gjithnjë duke pasur parasysh që edhe e drejta e gjallë duhet të gëzojë në vetvete legjitimitetin kualitativ kushtetues në elementet e aksesueshmërisë dhe parashikueshmërisë së saj. Kuptohet se mënyra dhe eventualitetet se si formësohet ligji penal nuk e përjashton apriori mundësinë që ai të mos jetë preciz dhe vetëm mekanikisht i zbatueshëm. Pikërisht mundësi të tilla të ekuivokshme të formulimit të ligjit penal, të shkaktuara si pasojë e shkaqeve objektive dhe subjektive të procesit ligjbërës apo pse jo edhe pas ndërhyrjeve shfuqizuese të Gjykatës Kushtetuese, diktojnë nevojën për elaborimin e tij nga praktika gjyqësore dhe jurisprudenca, qoftë për interpretimin e zgjeruar apo të ngushtuar të tij, duke lindur nevoja për të dalluar dy koncepte të interpretimit të ligjit penal, konkretisht interpretimit pajtues dhe interpretimit me analogji. Ndërkohë që interpretimi me analogji ndalohet kategorikisht dhe universalisht nga ligjet penale, pasi cenon në thelb aksesueshmërinë dhe parashikueshmërinë e tij, nuk mund të pranohet e njëjta gjë për interpretimin pajtues të ligjit penal. Interpretimi qartësues dhe pajtues i normës lind si nevojë kushtetuese sa herë kur ligji përcakton literalisht më pak nga çfarë ka dashur të thotë legjislatori dhe se interpretimi i gjykatës ka për qëllim dhënien e drejtësisë sipas këtij orientimi kushtetues. Kufiri që i vendos GJEDNJ interpretimit gjyqësor të normës penale është arbitrariteti, që do të thotë paaksesueshmëria dhe paparashikueshmëria e tij (“Dallas v. The United Kingdom”. GJEDNJ ndan qëndrimin se zhvillimi progresiv i së drejtës penale nëpërmjet ligjbërjes gjyqësore (“Martirosyan v. Armenia”) është një fenomen i nevojshëm dhe i bërë traditë tashmë nga rendet juridike europiane dhe e pranuar nga KEDNJ (K.-H. W. v. Germany”).

Nga studimi i Kodit Penal më të ri në Europë, konkretisht Kodi Penal Belg, i miratuar në vitin 2024 dhe që do të hyjë në fuqi në vitin 2026, kam konstatuar se mbi këtë çështje të së drejtës kushtetuese dhe penale, paragrafi i dytë i nenit 4 parashikon ndër të tjera se ligji penal mund të zbatohet edhe për faktet që legjislatori ka qenë në pamundësi absolute për t’i parashikuar në kohën e hartimit të normës penale, me kushtin që vullneti i ligjvënësit për të penalizuar faktet e kësaj natyre të jetë i qartë dhe i sigurt dhe që ato fakte të mund të përfshihen në përcaktimin ligjor të veprës penale. Duke pasur parasysh gjithçka që parashtrova më lart, vlerësoj se edhe parashikimi i Kodit Penal të Kosovës në këtë drejtim është i gabuar dhe se në këtë drejtim ky Kod nuk është model i mirë për t’u ndjekur. Por krejt e papranueshme është risia shqiptare e vitit 2025 që është propozuar për t’u bërë ligj penal.

Më tej sjell në vëmendje se grupi i punës është tërësisht kontradiktor në mënyrën e rregullimit të nenit 4, pasi, ndërkohë që vendos si rregull interpretimin e ligjit penal në favor të të pandehurit, pika 2 e kësaj norme parashikon se gjykata e interpreton ligjin duke i dhënë kuptim normës penale dhe përmbajtjes së saj brenda qëllimeve dhe parimeve të Kodit Penal. Nga ana tjetër, neni 5 i draftit parashikon se Kodi Penal ndërtohet mbi parimet e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, mbi parimet e përgjithshme të së drejtës penale ndërkombëtare, mbi marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga shteti shqiptar dhe legjislacionin e Bashkimit Evropian dhe se Kodi Penal bazohet në barazinë e shtetasve përpara ligjit, drejtësinë në përcaktimin e fajësisë, mbrojtjen e interesit më të lartë të fëmijëve dhe viktimave të veprës penale, humanizmin dhe proporcionalitetin e dënimit penal. Sikurse mund të konstatohet, nën fatalitetin legjendës së “Rozafatit”, gjithçka që dita e pikës 2 të nenit 4 dhe neni 5 i draftit përpiqet të rregullojë, prishet nga nata e fjalisë së dytë të pikës 1 të nenit 4 të tij.

Në relacionin e projektit parashtrohet se një ndër arsyet se pse po hartohet Kodi i ri Penal janë 9 ndërhyrjet e Gjykatës Kushtetuese me vendimeve shfuqizuese ndër vite. Në fakt ky konstatim është i gabuar, pasi rezulton se janë 12 ndërhyrje të tilla. Të tilla gabime të relacionit shpjegohen nga fakti se pjesa hyrëse e tij ngjan të jetë marrë mekanikisht nga një pjesë teze diplome apo masteri e bërë pesë vite më parë, pasi në të referohet ndër të tjera edhe se Kodi Penal ka 25 vjet që është në fuqi. Por në të njëjtën kohë përmes shkrimit “Dilema mbi Kodin e ri Penal (2)” dhe “Dilema mbi Kodin e ri Penal (3)” janë evidentuar plot 12 raste potenciale në të cilat Gjykata Kushtetuese do të ndërhyjë me vendime shfuqizuese, nëse ky projekt shndërrohet në realitet normativ. Kjo është e papranueshme. Por akoma më e papranueshëm është turravrapi i grupit të punës dhe i institucioneve respektive ekzekutive për ta shndërruar në ligj këtë projekt nën këtë proces të shurdhët dhe të verbër të debatit profesional dhe oponencës teknike. Nuk duhet të harrohet që po diskutohet për miratimin e “Kushtetutës Negative” të Republikës së Shqipërisë.

*Autori, gjyqtar pranë Gjykatës së Posaçme të Apelit për Korrupsionin dhe Krimin e Organizuar

/Gazeta Panorama