Shoqëria dhe “norma e individualizmit”

NGA GËZIM TUSHI

Midis dilemave dhe paqartësive të shumta që ka shoqëria shqiptare me tranzicion moral dhe social akoma të pambyllur, problemi i raportit i konceptimit të drejtë e të balancuar midis sferës së mbyllur të individit, gamës gjithnjë në zgjerim të interesave të tij private, nga njëra anë dhe shoqërisë dhe interesave publike, është një nga problemet më të koklavitura të tranzicionit postkomunist në Shqipëri. Sepse kalimi nga shoqëria supersociale e totalitare, në atë liberale e individualiste, është herë në kapërcyell progresiv dhe në përputhje me standardet e qytetërimit modern demokratike e në shumë raste vërtitet akoma në “shina paralele”, ose në paradigmat fluide, tipike të jetës postmoderne. Koha po evidenton një problematikë sociale dhe konceptuale, shoqëruar me një lloj kakofonie konceptesh e praktikash që vërtiten midis formatit tradicional e konservator dhe atij modern, liberal dhe individualist.

Padyshim, për të kontribuar në perceptimin e duhur dhe zgjidhjen dialektike të kësaj dileme, jo pa rëndësi në konceptet e njeriut dhe shoqërisë, duhet së pari të pranojmë realitetin dhe të bëjmë marrëveshjen e fjalës. Sepse problemi i raporteve individ-shoqëri në këtë tranzicionin tonë kakofonik duket se është ndërlikuar, pikërisht sepse kemi hyrë në fazën postmoderne kur zakone, tradita, praktika të jetës individuale e sociale janë të paqëndrueshme, pikërisht nga konceptimi semplist dhe i njëanshëm i shoqërisë që funksionon jo mbi dogmat e ngurta të së kaluarës, por mbi bazën e vlerave relative, principeve të pragmatizmit, rendimentit personal dhe utilitarizmit individual. Në këto kushte, duke parë shqetësimet e jetës së përditshme, natyrshëm të lind pyetja: a ka vend në këto forma të reja të marrëdhënieve individ-shoqëri për mbivlerësim të së “shenjtës sociale” apo për bindje të qëndrueshme solidariste e humane?

Debati duhet zhvilluar duke parë problemin së pari në bazamentin konceptual universal dhe terrenin tonë kontektual e specifik. Sepse jetojmë në kohën kur njerëzit janë të lirë, përballë shumë alternativave për të zgjedhur mënyrën dhe kulturën e tyre të ndërtimit të jetesës personale, të cilët në kushtet e lirisë nuk janë të njëjtë në strukturën ontologjike dhe format e individualizuara të shfaqjes së personalitetit të tyre. Problemi nuk është thjesht teorik e politologjik, as moral e sociologjik. Këto janë paqartësi që shpesh sjellin kaotizëm e pasiguri, paqartësi dhe destabilitet, besime sociale të verbra dhe pritmëri individuale të pamundura. Këto turbulenca me fillesë konceptuale nuk janë aq shumë eufemiste apo pa ndikim të drejtpërdrejtë në jetën empirike të individit, në mënyrat e orientimit social të tij. Padyshim, më të zhgënjyer, skeptikë, ankimtarë e kontestues të kësaj mënyre jetese që jetojmë janë partizanët e idolatrizimit të jetës kolektive, pa dallime individuale të kondicionuara nga aftësitë, kapaciteti dhe rendimentet e personalizuara të njeriut si individ i përveçëm. Shoqërisë sonë edhe pas tri dekada e gjysmë jetë në liri, akoma nuk i mungojnë hipokritët, dogmatikët dhe “priftërinjtë” e mbivlerësimit të modelit kolektivist.

Paradoksalisht, akoma shoqëria nuk është purifikuar nga ndjenjat e egalitarizmit mekanik dhe barazisë parazitare. Akoma ka njerëz që kërkojnë barazi në shanse dhe “tortën sociale”, edhe kur e dinë se mundësitë nuk i kanë të barabarta. Sepse duhet kuptuar që jetojmë në kohë të reja, kur suksesi dhe arritjet janë individuale dhe jeta është e bazuar në parime të reja sociopolitike, kur sikurse thotë politologu amerikan John Rawls, “pabarazia nëse është e merituar, padyshim që është drejtësi”. Unë mendoj se është e nevojshme, krijimi kuptimeve të drejta e koncepteve jetike të qarta, se shoqëria në të cilën jetojmë është e tillë, që nuk e pranon kategorikisht uniformitetin e jetës individuale. Në këtë kontekst, duhet pranuar si modus viventi dhe modus operandi vlera e individualizmit, si një realitet objektiv i shoqërisë shqiptare, e cila është përballë dhe kundër predikimeve sociale kolektiviste e superhumaniste të “priftërinjve socialë”, që duan të ringjallin në mënyrë absurde e krejtësisht të pamundur idenë e epërsisë së “mendjes kolektive”.

Por nga ana tjetër, për të mos qenë të njëanshëm, është po aq e natyrshme pyetja tjetër: a ka një normë për madhësinë e “pelerinës individualiste” në shoqëri? A ka një raport midis këtyre dy “normave sociale”, tashmë me vende të ndryshuara, sikurse janë individualizmi dhe socialiteti? Duke mos qenë dakord me paradigmën marksiste të determinimit, kushtëzimit ekonomik si bazë për socialitetin dhe lidhjet sociale të njeriut në shoqëri, apo me idenë egalitariste, të epërsisë së modelit superkolektiv apo zmadhimin e ndjenjës së humanitetit, mbivlerësimin e situatave artificiale të humanitaritetit, duhet pranuar një prezencë e zhbalancuar, një lloj njëanshmërie, shpesh deri në ekstrem të “normës absolute” dhe mbivlerësimin e individualizmit, si patologji e përgjithshme sociale, e cila ka rrezik ta “copëtojë shoqërinë”, duke kthyer atë sikurse thonë sociologët, “në pluhur dhe çakëll të individualizmit”. Sepse kjo paradigmë anormale e individualitetit dhe mënyrës individualiste të të jetuarit, po shoqërohet me shfaqjen e proceseve dhe anomalive të reja sociale. Sepse “Njerëzit… janë pasivisht në mëshirën e procesit anonim të të jetuarit. Të menduarit gjithashtu degradon në përllogaritje, pra në funksionim cerebral”.(Bung-Chul Han “Shoqëria e sfilitur”, f. 30).

Për fat të keq, në mendimin sociologjik shqiptar ky “ekuacion social” është parë në mënyrë të njëanshme, vetëm në efektet dhe pasojat në terrenin social e psiko-moral. Kur në të vërtetë duhet parë edhe ana tjetër e ndikimeve politike. “Ekonomia kapitaliste është thelbësisht individualiste dhe për më tepër, mendimi politik në kapitalizëm nuk mund të bëjë tjetër, veçse të reflektojë dhe të përpunojë pasojat politike të individualizmit”. (Geraint Parry, “Elitat politike”, f. 133).

Në shoqërinë shqiptare tashmë është bërë realitet konfuz, raporti pozitiv i vlerësimit të aftësive dhe njohjes së vetvetes dhe arritjeve vetjake, si kusht për sukses personal nga njëra anë, por kjo për shkak të mungesës së balancave dhe dëmtimit mekanik të “amortizatorëve social”, por dëmton lidhjet në bashkësitë sociale dhe dobësimin e lidhjeve e marrëdhënieve shoqërore. Nuk duhet harruar e vërteta e gjithëkohëshme, se “shoqëria pa solidaritet emocional është e ftohtë”, sepse jeta postmoderne dhe zgjerimi përmasave subjektive të ultra individualizmit është rreziku kryesor që mund të sjellë si pasojë një “shoqëri të segmantuar”, pa vlerësuar sa duhet dhe në masën e duhur, nevojën e kohezionit dhe krijimit të “kapitalit social”(Jurgen Habermas).

Është e vërtetë që herë në mënyrë empirike e herë në formë intuitive zhvillohet një debat i gjerë politik, ideologjik, moral e sociologjik, për të rigjetur “masën e duhur”, “normën e saktë” midis individualizmit dhe shoqërisë, “vetes” dhe shoqërisë. Ekzagjerimi i prirjes individualiste dhe “sovranitetit të pakufizuar”, gati absolut të njeriut në dimensionin brenda vetes, nuk do të thotë se liria individuale është e shthurur dhe mbi të nuk ka asnjë normë apo pengesë sociale. Ky është koncepti anarkist, pasojat e të cilit i kemi në përmasa shqetësuese në shoqërinë e sotme shqiptare. Sociologët modernë, madje edhe ata me prirje integralisht liberale, janë të mendimit se është koha kur gjërat duhen rishikuar e ridimensionuar. Sepse jeta njerëzore ka përveç lirisë individuale, edhe një varg “…synimesh sociale të përligjura, realizimi i të cilave bën të nevojshme kufizimin e asaj se çfarë mund të bëjë çdokush”. (David Miller “Filozofia politike”, f 81)

Padyshim, gjërat kanë sensin dhe masën e duhur, sepse kjo në asnjë mënyrë nuk do të thotë qëndrim i njëanshëm apo vlerësim subjektivist liberal apo konservator, por është fjala që në kulturën e shoqërisë shqiptare, në sjelljen e njerëzve tanë, duhet të ketë një konstante moderne midis individualitetit empirik dhe kohezionit social. Gjithnjë ka një raport dialektikisht të ndryshueshëm të diktuar nga koha dhe rrethanat sociale, midis lirisë individuale të pakufizuar dhe nevojës për të respektuar normat, detyrimet e përbashkëta të jetës sociale, që në mendimin sociologjik modern njihet si “dialektika fatale e lirisë”. Kjo është ajo paradigmë e domosdoshme, për të siguruar lidhjen normale pa sforcim të “kultit të individualizmit” me “kufijtë e lirisë” politike, morale e sociale. Pyetja është: Çfarë duhet bërë? Ka shumë përgjigje teorike e praktike, për këtë pyetje sociologjikisht shumë sintetike. Sikurse mendon intelektualja amerikano libaneze Etel Adnan, “Duhet të gjejmë urgjentisht sensin e solidaritetit njerëzor, pa të cilin asnjë shoqëri nuk është koherente”. (Etel Adnan, Cmimi që nuk jemi të gatshëm të paguajmë për dashurinë”, f. 11).

Një kulturë që duhet ta mësojmë kudo në familje, në shkollë e shoqëri në mënyrë që të lidhemi, të bashkëjetojmë me njeriun që shfaqet si qenie humane, që respekton doemos së pari interesat e veta individuale, por pa mohuar dhe shkelur të drejtat e të tjerëve. Realizimi kësaj paradigme jetësore kërkon një “formulë kompromisi” midis dy anëve të ekuacionit individ-shoqëri. Kjo do të thotë të pranojmë pa asnjë dyshim të vërtetën, se në kohën që jetojmë njeriu postmodern është “aktor social”, por me interesa të theksuara, të panegociueshme private e vetjake. Nuk ka kuptim nëse ky ekuacion çon në shfaqje të konformizmit social, mbivlerësimit të “pelerinës kolektive” nga njëra anë, por nga ana tjetër, nuk ka asnjë vlerë sociale apo individuale qoftë, nëse individualizmi reduktohet në vetmi sociale, në modelin toksik të mënyrës anonime të jetuarit. Besoj se është krejt racionale, që duke parë situatat sociale, kontradiktat midis individit dhe shoqërisë, individualitetit dhe socialitetit, është e nevojshme të ngremë një kauzë të përbashkët, për të bërë organike në jetën e shoqërisë dhe sjelljen individuale të njerëzve, një konceptim të drejtë dhe koherent, të së “mirës” sociale dhe individuale. Nuk ka shoqëri, sado liberale dhe individualiste të jetë ajo, pa pasur dimensionin e duhur të solidaritet njerëzor, sepse “ne jemi specie shoqërore dhe shoqëria gjithmonë do peshojë në jetën tonë”, ndryshe jeta e njeriut në mënyrë të pashmangshme do të varfërohet. Është koha, kur për të përballuar patologjitë e deformimit të “ekuacionit” individ-shoqëri, liri-socialitet, më së pari është ultimative të kultivohet kultura e përbashkët qytetare, si kusht paraprak për një konceptim normal, të drejtë, organik, të balancuar midis të mirës sociale dhe dëshirave individuale.