Katër pamjet e Thethit

Herën e parë që vajta në fshatin e vogël të Thethit, lartësia 900 metra mbi nivelin e detit, ishte viti 2008. Një mik ma rekomandoi, me kërkesën miqësore që një shkrim mundej të ndihmonte për të reklamuar zonën, e cila në fakt, nuk është se kishte nevojë shumë për reklamë. Eksperti i zhvillimit rural, Ismail Beka pati organizuar një donacion të vogël për një numër familjesh në Theth, duke u dhënë krevatë, pllaka, panele diellore dhe gjëra të tjera të domosdoshme, me shpresë së në këtë mënyrë do të mbillej fara e shërbimit në turizmin malor.

Vajtja në Theth në atë kohë ishte një sfidë në vetvete. Rruga nga fshati Bogë deri në qendër të Thethit, gjithsej 28 kilometra, ishte e paasfaltuar. Jo vetëm e paasfaltuar por, me makinë të ulët u deshën plot tre orë për të manovruar mes gurëve e gropave. Të bëhej nervi tel ndërsa studioje imtësisht çdo metër, për të dalluar se në cilin pozicion makina kishte më pak rrezik që të takonte. Rruga ishte njëkalimëshe por kjo nuk ishte problem, sepse nuk u shkëmbyem me asnjë makinë tjetër. Rruga e Qafës së Thores në fakt është hapur vonë, ndërsa historikisht Shtegu i Dhenve, siç e thotë edhe emri, përdorej nga barinjtë për shtegtimin e bagëtisë së imët.

Rreth pesëmbëdhjetë familje “dimëronin” në këtë kohë në Theth dhe jetesa e tyre ishte siç mund ta kishte gjetur edhe Edith Durhami saktësisht një shekull më parë. Familjet rrisnin pula, derra e lopë, përgatiteshin për dimrin e egër me turshi, mjaltë e me dhjamë derri, bënin gjizë dhe kishin kontakte të kufizuara me tregun. Kur dilnin në qytet, blinin miell, sheqer e vaj. Nuk kishte drita, darka hahej nën dritën e qiririt. Ushqimi ishte gatim shtëpie. Shumica dërrmuese e gjërave që mund të konsumoje, të pëlqente apo jo, ishin të prodhuara në vend. Buka bëhej në shtëpi dhe Thethi dukshëm di ta bëjë bukën mirë. Në vjeshtë, kumbullat e egra, të pjekura fort, mblidheshin dhe ziheshin për raki.

Kishte dy lokale në atë kohë në Theth. Njëri, në lagjen Gjeçaj para se të mbërrish në qendër dhe tjetri, pak më tutje, buzë lumit. Kur vajta te ky i dyti gjeta në fakt një mjedis nën qiell të hapur, ku “magazina” e lokalit konsistonte në një arkë të vendosur në lumë për ftohje, me nja dhjetë kanaçe me pije të ndryshme. Kapitali qarkullues i lokalit apo gjendja e produkteve të gatshme për shitje apo quaje si të duash, duhej të ishte nja 20 mijë lekë të vjetra gjithsej.

Gjithçka në Theth komplotonte në atë kohë për të të dhënë përshtypjen e zonës së largët, një kapsulë që ka mbërthyer një kohë të vjetër të papërcaktuar. Rruga torturuese thuajse e pakapërcyeshme, mungesa e energjisë elektrike, ndërtimet prej guri, kasollet e bagëtive. I vetmi  element që dekonspironte kontaktet me “qytetërimin” ishte kur  të ofronin një lugë  sheqer. Dhe përshtypja që të krijohej ishte që, mallrat që bliheshin me para ishin  fort të shtrenjta për banorët.

Një urë druri ishte vendosur mbi lumin e Thethit, një hidrocentral i vogël ishte tashmë jashtë pune pak më tutje. Shtëpitë e pakta ishin në distancë të largët nga njëra-tjetra. Të zbrisje nga lagjja Gjeçaj për në Theth Qendër kërkohej rreth 40 minuta në këmbë. Ndërsa ta ngjisje, ishte akoma më sfiduese. Vendësit kishin zakonin të ta përshkruanin distancën e vajtjes nga një vend në tjetrin si diçka të lehtë, “do njëzet minuta” të thoshin, kur në fakt kërkonte shumë më tepër. Dhe ndjesia që të krijohet kur ke përballë shpatin madhështor, ndoshta një mijë metra të lartë që bie thikë mbi luginën e Thethit, është ajo e të qenit i vogël dhe i pafuqishëm përballë natyrës së ashpër e moskokëçarëse.

Vizita e parë në Theth, pasi ke lexuar Edith Durhamin, e cila, natyrisht që ka bërë ekzotike Shqipërinë në përgjithësi për anglezët e paktë që e kanë lexuar, por e ka bërë malësinë akoma më ekzotike për shqiptarët e shumtë që e kanë lexuar, ishte pjesërisht njëfarëlloj kërkimi për rrënjët.

Hipotezat e Albanologjisë dhe legjendat e panumërta, edhe personale, kanë instaluar në ndërgjegjen e shqiptarit idenë që ne të gjithë që jetojmë prej ca kohësh në Ultësirën Perëndimore kemi zbritur, ose më saktë, paraardhësit tanë kanë zbritur, në një kohë të pacaktuar historike, nga diku në male. Në këto male, thuhet, shqiptarët u fshehën gjatë trazirave të sulmeve nga “barbarët” e veriut që pasuan dobësimin dhe rënien e Perandorisë Romake, për t’u rishfaqur në shekullin e njëmbëdhjetë. E dëgjon këtë legjendë më së shumti familjare gjithkund. Në Tiranë ka që besojnë se paraardhësit kanë zbritur nga zona prapa Dajtit. Në Ishull-Lezhë, të thonë se kanë zbritur nga Malësia e Dukagjinit. Në Shtoj, në bregdetin e Malit të Zi, të thonë se kanë zbritur nga Malësia e në Karbunarë, në Lushnje, të thonë se kanë zbritur nga Kalaja e Dodës. Në Himarë dhe në shumë fshatra të tjerë të jugut, ku kultura ortodokse është dominuese, nuk mungojnë gojëdhënat me zbritje nga veriu malor, megjithëse jugu ka natyrisht malet e veta nga ku mund të zbresësh.

E pra, përshtypja që të krijohet është se sa e vështirë duhet të ketë qenë që një popull i tërë të mbijetonte për shekuj në ato hapësira aq të ngushta, me aq pak tokë të punueshme, aq të izoluar nga çdo gjë.

Nja dy  vjet më vonë nga kjo, një vizitë tjetër u ndërmor më lehtë. Makina me të cilën synonim të shkonim dukshëm nuk e hante rrugën. Pas një cope here në të tatëpjetë matanë Bogës, zbritëm nga makina dhe vijuam në këmbë. Rrugës takuam një familje blegtorësh, djali jetonte në Angli dhe kishte  ardhur për pushime, ndërsa prindërit rrisnin dele e prodhonin djathë. Dolëm në Shtegun e Dhenve, hoqëm ca për të zbritur të rrëpirën e fortë të shtegut, capaluam këmbët e njëri-tjetrit për shkak të gurëve që rrokulliseshin dhe gjithsesi ia dolëm. Të nesërmen hoqëm akoma më keq kur,  për shkak se nuk guxuam të ndërmerrnim të përpjetën e frikshme të Qafës së Dhenve, i ramë nga Qafa e Thores, gjë që e zgjati rrugën shumë dhe e bëri raskapitëse. U deshën shumë orë për të mbërritur në Bogë, rrugë gjatë së cilës na u mbarua uji dhe  për pak sa nuk luajtëm mendsh.

Pasi një familje në Bogë na hapi derën dhe na dha ujë, një jetë e re lindi brenda nesh. Kuptuam që rreth njëzet e ca kilometra rrugë që kishim bërë në këmbë nuk ishin aq rraskapitëse. Vijuam më tutje për të shijuar një drekë të merituar me mish e patate.

Herën e tretë vajtëm me furgon dhe rruga na trazoi stomakun mirë e mirë, por në përgjithësi, shpëtuam paq. Eksploruam për tre ditë zonën dhe zbuluam një Theth që po ndryshonte në mënyrë dramatike. Kësaj here nuk kishte vetëm dy lokale, kishte pothuajse çdo shtëpi të hapur për turistët. Banorët po zbulonin paratë dhe spekulimin me çmimet. Turisti tipik sërish vinte me çadrën e vet,  zinte një lëndinë dhe ushqehej  me ushqim familjar. Por kësaj here për mëngjes të ofronin kos Erzeni dhe Molto, ndërsa të ardhurat nga turizmi  duket se zhdukën me shpejtësi çdo incentivë të banorëve për t’u marrë me bujqësi e blegtori.

Herën e fundit vajta me një grup të organizuar udhëtimi në këmbë  nga lugina e Valbonës, lartësia 800 metra mbi nivelin e detit, për në fshatin Rragam, e më pas, për në Qafën e Valbonës dhe për në Theth.  Pjesa e parë e udhëtimit konsistonte në ecje në asfalt për një apo dy orë, pastaj duhej të kaloje zallin e lumit para se të filloje të ngjisje shtegun. Por nuk kishte kurrfarë rreziku të mbeteshe pa ujë. Pasi kaloje fshatin Rragam, mbërrije në burimin e Valbonës ku ishte hapur një lokal i improvizuar. Një mushkë furnizonte gjithëfarëlloj pijesh të cilat ftoheshin në lumë. Mushka vijoi udhëtimin për në Qafën e Valbonës dhe, pak më tutje, një lokal tjetër ishte hapur, me lëkurë ariu të varur, për të cilën pronari thoshte se i përkiste një ariu që kishte vdekur për shkaqe natyrore. Shtegu Valbonë – Theth ishte aq fort i rrahur sa nëpër vendet ku ngushtohej mbahej radhë për të kaluar, një herë ata që po zbrisnin dhe pastaj ata që po ngjiteshin dhe pastaj mushka e furnizimeve. Turisti në këtë kohë ishte i larmishëm. Vinte nga Shqipëria, nga Kosova, nga bota. Kishte turistë nga vende të largëta e të afërta, të mëdha e të vogla.

Para se të mbërrije në Thethin e transformuar, me restorante njëri pas tjetrit, ndërsa na kishte zënë një shi vjeshte dhe po shijonim atë copë pylli të mrekullueshëm, hasëm dy djem nga Kosova.

“Në fund të kësaj rruge,” na këshilloi njëri prej tyre, “kini kujdes të mos ktheheni djathas, kthehuni majtas për të zbritur në Theth. Ne e bëmë gabimin dhe përfunduam në një fushë të mbjellë me kanabis. Jo se ma ndjen për këtë punë, por, ku i dihet. Është me rrezik.”

Ishte viti 2016.

Kjo ishte hera e fundit që kalova në ato anë. Nga ajo kohë, rruga për në Theth është asfaltuar. Udhëtimi nga Tirana ndoshta zgjat njësoj, por kësaj here për shkak të trafikut në Lezhë dhe jo për shkak të rrugës Bogë-Theth. Pamjet e shfaqura në TV gjatë ditëve të fundit tregojnë për një fshat të transformuar me shërbime të shumëllojshme, ndërtesa gjithëfarësojshe dhe me mijëra njerëz nga vendi dhe bota që vizitojnë fshatin dhe ku ofertat janë të larmishme për dhoma. Shërbimi online i ndërmjetësimit Booking paraqet 42 opsione me çmime që arrijnë deri në 200 euro në natë, por ku shumica janë në fashën 50-100 euro.

Përkundrejt kësaj, pamja e katër të rinjve çekë që po lanin çorapet buzë lumit pasi kishin hapur tendën në lëndinë dhe po prisnin darkën modeste, kortezi e zonjës së shtëpisë së bujtinës Harusha në vitin 2008, ngjan një botë krejt tjetër.

Është e paqartë se çfarë i tërheq turistët drejt Thethit dhe jo, ose jo aq shumë, drejt maleve të tjera të vendit. Miti i Thethit, i kultivuar përgjatë dekadave që nga udhëtarët e epokës viktoriane që kërkuan diçka origjinale, të largët dhe të paprekur, diçka që vjen nga koha kur njerëzimi nuk dinte ende shkrim e këndim, dukshëm është pjesë e “resursit ekonomik”, krahas natyrës, maleve marramendëse dhe një parcele pylli primeval, një term që nuk është përkthyer ende në shqip por që nënkupton një pyll që nuk është prekur nga njeriu dhe vijon të ekzistojë që nga kohët më të hershme të historisë.

Morali i fabulës duket se është që, të kesh një resurs ekonomik, siç është rasti i mitit të Thethit si fshati i fundit, i largët, ku mund të gjesh primitivizëm, nuk mjafton të kesh një resurs ekonomik. Nevojitet një zhvillim i qëndrueshëm.